Introduziun

Dan passa 50 agn â Siur Angel Morlang da Miscì/La Pli de Mareo, laota ploan a Rina, metü la fondamënta por l’EPL - Ert por i Ladins y por na organisaziun culturala che s’ess cruzié da cherdè adöm dötes les artistes y düć i artisć dla Val Badia por s’organisé, se motivé, se sostignì y se promöie deboriada y un por l’ater. Do les prömes mostres dl grup di artisć badioć y maroi dl 1958 y 1959 gnôl spo metü sö dan al notar Donà ai 6 de mà dl 1960 te na stüa dla Ostaria Posta a Picolin l’uniun culturala EPL. Les finalitês scrites jö tl statut é - zitat “il risveglio dell’interesse per l’arte nei badiotti e l’aumento della cultura, dell’arte figurativa, della letteratura, del teatro e della musica ed il possibile aiuto agli artisti associati...” Tl medemo statut stal scrit chê che po gnì tuć sö tl’uniun: düć i artisć atifs tl’ert che à fat val’ stüde te na direziun artistica o se dais jö prinzipalmënter o cun gran interes cun na ert, daverta é l’uniun plü avisa ai - zitat “domiciliati nella Val Badia oppure oriundi da genitori ladini della Val Badia”.

Deplü é les informaziuns che i podun ciafè tles ediziuns de “Nos Ladins” de chi agn.

La pröma mostra

La mostra di Artisć dla Val Badia é gnüda vijitada da passa 8 mile porsones y danter chisc inće de gragn artisć che à dër aprijé i laurs de nüsc artisć da chilò, che à mostrè da avëi dër de bunes idees y da savëi tröp dla cultura d’ert, y düć nos impara podun ester contënć y avëi ligrëza che i laurs de nosta jënt vëgn tan aratà dlunch por le monn. (Dal semimensil “Sella - Nos Ladins”, Nr. 18, ediziun 15 de setëmber 1958, Responsabilité dla publicaziun, le dr. Salvester Erlacher, stamparia: A. Weger, Porsenù)

Da na daurida

Cun na bela festa é gnüda daurida la mostra dai Artisć ladins tla scora d’Al Plan, organisada en bona pert da Signor Angelo da Mescì, Ploan da Rina. A daurì chësta bela mostra é gnüda tröpa jënta a tó pert, y danter i atri inće le Presidënt dla Regiun Avv. Odorizzi y le Landeshauptmann Ing. Vijo Pupp cun nosc ombolt Franz Frenner y d’atres autoritês. A chësta mostra tol ma pert artisć ladins dla Val Badia, y chisc é: Signor Angelo da Mescì, Lois Irsara de Badia, Elsa Manara, Annelisa Frenes, Maria Costa de Badia, Franz Mersa da Calfosch, Tone Rungger, Carlo Verra. Düć chi che à odü les operes lalda dër i bi laurs fać cun tan d’ert, mo ćiamò deplü i bugn pinsiers mostrà te chisc laurs. An vëiga ite i bugn pinsiers de nüsc bugn vedli y la buntè dla jënt, cô che nosta jënt la pënsa y conscidra la vita. Danter les operes desvalies da odëi, che mostra les cosses plü desvalies de nosta vita, é dër bela na pitöra de Catarina Lanz, olache ara defënn cun la furćia la dlijia de Spinges dai soldas de Napoliun. Düć aoda dër tröpa fortüna a nüsc bugn artisć y che ai pois cun coraje, desch’ai à laurè ćina śëgn, intres tignì alt chësc bel laur che dëida istruì n pü’ düć y condüj la jënt a conscidré la vita dl spirito. Chëstes beles operes romagnarà spo i tröc cënt de agn a desmostrè a düć chi che vëgn do nos, valch de nosta vita d’aldédaincö. Indöt él metü fora 60 laurs. (Dal semimensil “Sella - Nos Ladins”, Nr. 17, ediziun 1. de setëmber 1959, Responsabilité dla publicaziun, le dr. Salvester Erlacher, stamparia: A. Weger, Porsenù)

De interes po inće ester la lizënza che ê gnüda dada fora dl 1959 dal Presidënt dla Junta provinziala Vijo Pupp por tignì la secunda gran mostra dl’EPL a Al Plan de Mareo. Le gran spirit de iniziativa ne i falâ nia a Siur Angel Morlang chisc agn sessanta, dlungia a süa ligrëza da dessegné, depënje y scrì cunties y teatri, inviâl ia dl 1961 la publicaziun dl “Calënder Ladin”, che vëgn fora dötaurela zënza palsa da ilò incà y rovarà te n per d’agn ala 50ejima ediziun. la pröma ediziun dl “Calënder Ladin” scri le medemo Morlang - cun na buna porziun de sodesfaziun personala por les iniziatives di artisć dla Val Badia y inće patriotism y morala sana - n articul sön la gran mostra coletiva dl’EPL gnüda metüda da jì dl 1961.

Mostra d’ert di ladins badioć y maroi

I artisć ladins badioć y maroi à fat chësc isté la IV mostra d’ert a La Ila. Dër tröpa jënt, ladins y inće foresć, é gnüs a ti ćiarè y a conscidré ći che i ladins sa da fà.
An odô operes d’ert dër interessantes; de chëres che se tëgn ćiamò al stil vedl y de chëres che mostra bele les idees artistiches de nüsc dis. Vigni ann vëigon n progres inće chilò y spezialmënter inanter i jogn, che se dà jö d’ert cun tröpa vëia y orentè y ligrëza.
Important él śëgn n iade da mostrè a düć, inće a chi che n’é nia studià, che al esist inće te nostes valades l’ert alta y inće i artisć.

Al aldiss pordërt, ch’al foss te vigni ćiasa val’ picera opera d’ert, o te val’ salamënt, o söl mür de ćiasa y spezialmënter söles ćiases nöies se làscel fà sö de vigni sort de beles cosses, che fej la ćiasa plü bela y da stè saurì, y che plej no ma atira, mo olach’an à inće ćiamò do tröc agn ligrëza y plajëi.
Massa tröp plunder y scich y chic dal bun marćé y che ne vel n poze y ne se dij nia, vëgnel cumprè al dédaincö y porchël ti pêrdon inće prësc la ligrëza. Mo dër tröp de bel patüc - statues, chedri, cosses y armà - él jü venü o dè ia por na bisinela, y inće val a perde le respet al’ert y inće a nüsc antenać, che capî deplü co nos, ći che é bel y ći che alda te nüsc paisc y te nostes ćiases.
Tignisse, os ladins, ći che é bel y no se cumprede le burt! Amen. (Fora dl pröm Calënder Ladin, dl 1962, gnü fora sön iniziativa y cun la coordinaziun de Siur Angel Morlang da Miscì/La Pli de Mareo d’altonn dl 1961)

Les döes plates tl pröm numer dl “Calënder Ladin” che cunta dla mostra coletiva dl’EPL y publichëia inće retrać de n laur de Otto Irsara, Franz Mersa, Fridl Clara, Lois Irsara y Albert Crazzolara.

Atira bele i pröms agn dl’ativité dla uniun à le Comitê incër le presidënt Morlang metü da jì mostres de grup tla Val Badia y inće foradecà, por ejëmpl a Bornech y Porsenù. Siur Angel Morlang i lasciâ spo inće la lerch ai jogn, dantadöt ai studënć dla scora d’ert de Gherdëna y dles academies talianes y todësces (Vìena y Minca/München): por chisc metôl da jì mostres y daidâ inće finanziariamënter te proieć individuai. I reportun na reproduziun de n invit dl 1971 invié a düć i artisć mëmbri dl’EPL, por tó pert a na mostra a Porsenù y spo a la coletiva a Al Plan de Mareo por le iubileum de Catarina Lanz.

Siur Angel Morlang à dai agn sessanta insö invié ia tröpes manifestaziuns de carater cultural y sozial y à inće menè inant le svilup di Cors de dlijia dla Val Badia che é dal pröm momënt incà na seziun a pert dl’EPL. Alzè fora messunse te chësta ocajiun di 50 agn le mirit che Angel Morlang à tl’adoranza, tl mantignimënt y tl svilup dl lingaz ladin, instës àl scrit y portè sön paiun l’epos “Fanes da zacan” y à inće mené do la publicaziun de n gröm de leteratöra ladina, süa y de d’atri, por les scores, la dlijia y por la letöra “tles sëres lunges da d’invern y fora por i domisdês dla domënia tles families” - sciöche ël instës scri te n Calënder Ladin.

Siur Angel Morlang à menè l’EPL ćina la fin dl 1994, chël ô dì che al é stè bun da “frabiché” sciöche al s’â tut dant bele i agn 1958 y 1959, odon do chisc passa 35 agn i früć: porsones competëntes y strutöres al’altëza di debujëgns di Cors de dlijia fora por i paisc, manifestaziuns desfarëntes (mostres, proieć artistics, ez.) por mostrè y mené do l’espresciun artistica de artisć y dla uniun EPL tres scoltöres, depënć, stampes, retrać y le conzetual, sciöche inće jones y jogn che à arpè dales generaziuns da denant la ligrëza da scrì y publiché cunties, teatri, romanns, ćianties ladines y insciö inant. Siur Angel Morlang é stè - tl sëns coret dla parora - na istituziun ladina, che à laurè dantadöt por i atri y le bëgn dla cultura y dla comunité - scebëgn che al ê instës n artist y scritur zënza tria. Al à albü na mënt tlera y na energia fôrta por manifestè sües idees y bate inće intres indô sön mësa por tignì alalt i valurs dl monn, dla vita y dla personalité cristiana.

Śëgn, en ocajiun di pröms cincant’ agn de chësta uniun EPL - Ert por i Ladins unse la ligrëza da podëi publiché n liber sön dötes les artistes y düć i artisć che é stà y é dötaurela pro nosta uniun.
Sce i ponsun che i pröms agn sessanta n’ê nia ćiamò dainciarà assà por desmentié la Secunda vera dl monn y odëi che al ê indô döt da fà sö tl’organisaziun cultural-soziala de nüsc paisc, spo messunse i ester reconescënć ćiamò deplü a chës porsones che à tut tla man le tomun por condüje le ćiar sura l’ann 2000 fora. A chëstes porsones i éra garatada da tignì intres le vare cun les generaziuns jones, da les tó ite, les sostegnì y les motivè a na vita inće comunitara y nia ma individuala. Ester pro na uniun ô dì formè comunité y mëte adöm idees y forzes por trà a tera val’, mostrè val’, armöre val’ inće a livel de paisc y valada, y dla jënt de nüsc paisc. Al dédaincö unse pro nosta uniun na desfarënzia d’eté de sessant’ agn danter le mëmber plü ti agn y la plü jona, y i sperun che l’uniun pois jì inant y nasce intres indô canche al ô ester, por ne desflorì nia.

Cun chësc pinsier i diji iolan a döta la jënt che m’à daidé menè inant chësc bel ćiar che i ùn arpè da Siur Angel Morlang, dantadöt i mëmbri dles juntes desferëntes che i à albü dlungia me dal 1995 ćina śëgn: ad multos annos, artistes, artisć y EPL!

Iaco Rigo, surastant dl’EPL - Ert por i Ladins