MOSTRA EPL "ESTER LADINS"

Nos Ladins, popul dles munts - Reflesciun danter ert y natöra

Mostra coletiva dl’EPL - Ert Por i Ladins a 60 agn dala fondaziun

N tru che metô man dan 60 agn, da na vijiun de Siur Angel Morlang, prou y artist, cun l’intenziun da cherdé adöm artistes y artisć dla Val Badia por s’organisé, se motivé, se sostigní y se promöie deboriada y un por l’ater. Les tröpes ativités y mostres che á segné n tru che é jü fora por dejens de cambiamënc radicai dla cultura, economia y orientamënc dles vals ladines.
L’ert che é stada por secui n mesum por la difujiun dla dotrina, sostignida da mezenac ’potënc’, chir tla contemporaneité na strada nöia, de definiziun individuala, espresciun dla sensibilité personala, defrunt ai fac storics, che vignun de nos vir y testemoniëia. Al romagn prerogativa dl artist, chëra de sintí plü stersc i mudamënc ti tëmps, les finëzes y traversies intravaiades y val’ iade stopades ia da na tëra plü o manco sotida. N percurs de pinsiers y sentimënc, rapresentá da passa 30 artisć ladins che tol pert a chësta mostra. Por l’ocajiun á la uniun dl’EPL orü invié rapresentanc dles atres valades ladines, por completé na vijiun dl "Ester Ladins, abitanc dles munts".
Chiló le tentatif da trá fora n valgügn pinsiers de na cerna dai artisć rapresentá te chësta esposiziun.

"What happens next?” Ci sozedarál pa tl dagní?" Chësta domanda ne se fej nia ma l’artist gherdëna Christian Verginer, mo i s’la fajun forsc düc, te chisc tëmps de gran cambiamënc de paradigma y de reflesciuns sön la vita.

"Ci raport unse pa nos cun la natöra, fajunse ciamó pert de ëra? Ti sunse nos deventá foresć a d’ëra o ëra a nos?", se damana l’artist. Nosta natöra é de na belëza straordinara, sce i sun bogn da la odëi cun edli sinziers; ara fej deventé la belëza n valur, la tle fondamentala por la reflesciun y la comprenjiun de nosta esistënza, dales parores dl artist dla fotografia Gustav Willeit da Corvara.

La belëza á dagnora bele ispiré i artisć ladins. Fostüs de chësta contemplaziun pón ciafé pian ia dai resć de laurs de artejanat artistich de bela fatöra, che vá zoruch al IX. secul d. C., fac da nüsc antenac retics, che viô inlaóta tles contrades ladines. Massaries de brom cun decoraziuns ornamentales fitomorfes, fëies y rames de pinc, dlungia rapresentaziuns de tiers salvari, cerf tl laur da s’aboré pro fontanes frësches, salvifiches y da medejina.

Chësc lian s’á mantigní cun nostes fontanes de ega preziosa.

Fabian Feichter, artist marô, spliga cun so laur artistich, che le lian dles munts cun l’ega, la importanza fondamentala di resservars de ega dolomitica, n’é nia infinis. Sciöche al sozed massa sovënz, é l’ativité umana rovada fora de vigni parameter, é pö ëra la gauja che l’ecuiliber natural danter domanda y oferta vëgn metü al prigo.

Nüsc antenac se dê jö cun les forzes dla natöra cun gran pora y sotmisciun; ai capî che ai ê ma na componënta sciöche dötes les atres, dl cërtl ziclich dl gní y dl jí, dl dé y dl tó, y ma respetan chisc prozesc podôl se mantigní l’ecuiliber de chësta dinamica tan delicata. Tla storia dl’ert de nüsc raiuns pón odëi fora ejëmpli de dötes les epoches, che demostra desche le lian cun la natöra deventâ motif de cult religius, meton man dala devoziun ala Dea Raetia, n svilup dl vedliscim cult universal dla Dea Uma o "Uma Tera", cina ala veneraziun de Maria, di sanc proteturs dla ciaussa y dla recoüda.

"La figura umana, süa esistënza, che delega adöm, te sües episodes emblematiches desfarëntes, cun l’ambiënt natural incër ëra ia", spliga Margareth Forer, marôra, maestra de pitöra tla scora d’ert de Urtijëi, "le corp che vá ite tla tera y devënta pert de ëra. L’aziun artistica chir le sëns plü sot de nosta esistënza."

N lian strënt danter nosta perzeziun, le vire tles munts, les tradiziuns, é dassënn inraijé te nosta identité culturala. L’artist da La Val Markus Moling spliga so laur insciö: "Nosta vijiun dles cosses é condizionada da emoziuns, recorc, pinsiers, situaziuns liades al tëmp. Chëstes situaziuns se suraponn a nüsc pinsiers y nosta manira da odëi y vire nostes esperiënzes perzetives."

Le lian cun la tradiziun, che pëia ia dai pröms recorc de nosta infanzia, les saús, i tofs, i sonns, imajes che á metü raisc te nosc spirit. Les piceres cosses da vigni de, l’aredamënt de nostes stües, le bun tof dl lëgn de cier o de peció, taié te nüsc bosc y trasformé te injins. I dessëgns de Franz Irsara de Badia é deplü che ma le recort personal de süa jonëza; tröc de nos po se reconësce te ëi. Chësta é por ël la definiziun de patria.

Na tradiziun che á suravit la modernisaziun, o nia, che á messü ti la zede ales trasformaziuns de nüsc tëmps, y che é gnüda desfratada dala globalisaziun y dala eterogenesa nöia, che devënta parüda comerziala y de marketing dla defenüda de identité, che é aldedaincö dassënn manaciada. Chësc nes cunta l’artist fascian contemporan Claus Soraperra de la Zoch, cun so laur Mater Tirolensis, che é: "N proiet desgort da n pinsier emotif, gnü fora da inrescides storiches-antropologiches incër n mudamënt re-generatif de n popul tirolesc che mantin na identité, de na portegnüda storica, capazia y sterscia, viüda sciöche na erma por la defenüda nazionala y religiosa."

Cun süa opera, nes cunta Michael Moling da San Martin de Tor te na manira paralela na storia passada o nia passada, de na cultura maschilista, che sotmët la ëra ladina, che por ti sciampé sotfora a n pëis che manacia da da la fracé, y che chir proteziun sot le mantel dla dlijia, che ti pormët la salvëza tres la catarsis dla crusc y dla soferënza.
Michael Moling: "L’om y la religiun, dui pilastri de na impalcatöra che se desfanta bel plan ia. Ara ne se trata nia de incherscimun, mo de denunzia: Ci dagní unse pa nos arpé da chisc tormënc? Ci dories s’aspeta pa ciamó por rové a na identité nöia?”

N dagní che chir la liberté de pinsier, la liberté dal pëis dl consumism, lerch por la liberté individuala, influsc de d’atres cultures, desche chi portá dala artista cilena, traplantada tla Ladinia, Mariana Acuna. Ëra evochëia te sü chedri figöres misterioses y fantasioses, che vëgn dales ambries de süa anima latina, moscedades cun nosta cultura dles munts. O la liberté d’espresciun dl artist badiot jonn Mattia Maldonado che nes dij: "La beliscima sensaziun de liberté de cosciënza y de realisaziun che an á tratan che an laora zënza mediaziun de pinsier, proiet, parores, na espresciun dl momënt."

Al é sté ert ti andri dla preistoria, tles dlijies y tles ciases di nobli. Ara é passada dala ért figurativa ala ert conzetuala cina al’adoranza dles inovaziuns tecnologiches. L’ert dl dagni pó ester öna y l’atra cossa o ince intrames. Le cambiamënt dl lingaz dl’ert pó ma ester chësc, al vare cun i tëmps.

Al stá al publich da tó sö ci che ti baia ados o refodé ci che ne ti dij nia.

Val Badia - Bornech, 17 de messé 2020

Test metü adöm da Irina Tavella
Zitac de: Christian Verginer, Gustav Willeit, Fabian Feichter, Margareth Forer, Markus Moling, Franz Irsara, Claus Soraperra, Michael Moling, Mariana Acuna, Mattia Maldonado